Τι είναι η Εφηβεία;
Η Εφηβεία αποτελεί μια συγκεκριμένη περίοδο όπου συμβαίνουν ιδιαίτερες σωματικές και ψυχολογικές μεταβολές στον νέο άνθρωπο.
Αποτελεί το μετέωρο βήμα ανάμεσα στην παιδικότητα και την ενηλικίωση.
Το ζητούμενο της εφηβείας είναι η διαμόρφωση μιας οριστικής ταυτότητας και η ανάπτυξη αυτόνομων δεσμών.
Σωματικά έχουμε την ενεργοποίηση του νευροενδοκρινικού άξονα, υποθαλάμου – υπόφυσης – γοναδοτοτροπινών (LH, FSH). Παράλληλα εκκρίνονται τα στεροειδή του φύλου, δηλ. τα ανδρογόνα ή τα οιστρογόνα και ξεκινά η ωρίμανση των σπερματοζωαρίων ή των ωαρίων. Τα οιστρογόνα συμβάλλουν στην ανάπτυξη του στήθους, ενώ η τεστοστερόνη στην ανάπτυξη του πέους και του οσχέου.
Ξεκινά η εμμηναρχή στα κορίτσια, περίπου στα 12.5 χρόνια και η τρίχωση του εφηβαίου.
Στα αγόρια αλλάζει η φωνή, έχουμε την τρίχωση μασχαλών και μετά του προσώπου, αυξάνει ο ορχικός όγκος και το μήκος του πέους.
Τα συναισθήματα από την άλλη εκφράζονται με μια ρευστότητα, ενώ η θλίψη και η ανία συχνά συντροφεύουν τον έφηβο.
Οι έφηβοι νιώθουν ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ. Βιώνουν μια αυξημμένη πίεση για εκτόνωση της σεξουαλικής ορμής μέσω μιας αδιαμόρφωτης όμως προσωπικότητας.
Η κοινωνική ταυτότητα μεταβάλλεται. Η σεξουαλικότητα ως αίσθηση εξελίσσεται.
Στην εφηβεία υπάρχει μια σύγκρουση -μιας ναρκισσικής ψυχολογίας και συμπεριφοράς ,με το άτομο κλεισμένο στον εαυτό του και σε περεμφερείς σχέσεις και – μιας οιδιποδειακής ψυχολογίας και συμπεριφοράς, με το άτομο να έχει επιθυμίες και εξωστρέφεια, έτοιμο να προχωρήσει
Ο/η έφηβος απομακρύνεται σταδιακά από την αυθεντία των γονέων του, αλλά παράλληλα έτσι νιώθει ότι χάνει τη στήριξή του. Γι’ αυτό συχνά νιώθει μοναξιά, μια θλίψη και μια πλήξη.
Πολλές φορές η διεργασία αποχωρισμού και εξατομίκευσης γίνεται δραματική. Ο τρόπος σκέψης του γίνεται συχνά ακραίος και απόλυτος. Κυριαρχεί το απόλυτα κακό και το απόλυτα καλό.
Στη συμπεριφορά του άλλοτε γίνεται ο ώριμος ενήλικας που τα ξέρει όλα και άλλοτε γίνεται πάλι ένα μικρό παιδί που θέλει φροντίδα. Εγιδανικεύει εύκολα σαν ένα παιδί και παράλληλα προσπαθεί να προσαρμόσει το ιδεώδες του σε αυτό που είναι εφικτό.
Προσπαθεί ψυχολογικά να απομακρυνθεί από τους γονείς του και μάλιστα αναγκάζεται να το κάνει μερικές φορές και πραγματικά για να το πετύχει, π.χ. εξαφανίζεται για μέρες, επιδιώκει να φοιτήσει σε σχολές μακριά από το τους γονείς…Το πέρασμα στη πράξη αποτελεί ε΄ναν μηχανισμό άμυνας ,με συχνά απερίσκεπτες πράξεις και εκδήλωση παρορμητικών συναιασθημάτων, που αποφεύγει ή αδυνατεί να επεξεργασθεί και να αντιμετωπίσει.
Σε αυτή την εξέλιξή του συχνά προκύπτει η οδύνη της συνειδητοποίησης ότι οι γονείς του δεν είναι πλέον τέλειοι και παντοδύναμοι. Οι έφηβοι καλούνται να αφήσουν πίσω τους αυτόν τον τέλειο και ασφαλή κόσμο.
Ο/η έφηβος πασχίζει να επαναστατήσει στον γονέα του ίδιου φύλου αλλά αν μπορέσει και να του μοιάσει.
Ενώ απομακρύνεται από τους γονείς, συνήθως οι αρχές τους υπάρχουν μέσα του. Καταφεύγει στην ασφάλεια και αποδοχή από ομάδες συνομιλήκων του.
Η αίσθηση παντοδυναμίας συγκρούεται με την απαγόρευση. Αισθάνεται ότι μπορεί να κάνει τα πάντα και έτσι συγκρούεται με τους γονείς του.
Όλες οι ψυχολογικές μεταβολές του ενδέχεται να ανοίξουν την πόρτα για σωματική παθολογία, όπως η ανορεξία, η βουλιμία, άτυπες ψυχοσωματικές ενοχλήσεις…
Η ψύχωση στην εφηβεία
Κατά τη διάρκεια της εφηβείας αναπτύσσεται ψυχικό υλικό που πλημμυρίζει το συνειδητό, όπως ακριβώς οι ορμόνες πλημμυρίζουν το σώμα.
Ο/η έφηβος αισθάνεται ότι μπορεί να κάνει τα πάντα. Αντιδρά και δεν φοβάται πλέον τους γονείς του.
Αρχίζει να νομίζει ότι είναι παντοδύναμος, αλλά από την άλλη συγκρούεται μέσα του με την απαγόρευση.
Μέσα από αυτές τις διεργασίες ενδέχεται να ξεκινήσει μία ψύχωση και να αναπτυχθεί μια οριακή δομή προσωπικότητας.
Βίαιες παρορμήσεις και σκέψεις δεν απωθούνται, αλλά ούτε με κάποιον τρόπο διευθετούνται. Μερικές φορές ο ίδιος ο έφηβος λειτουργεί με τον μηχανισμό της άρνησης και εκφράζεται μέσω ενός ασκητισμού. Άλλες φορές εκφράζεται μέσω μιας υπερβολικής διανοητικοποίησης, με αφηρημένες έννοιες και ιδέες ,οι οποίες αδρανοποιούν τις έντονες ψυχικές του ανάγκες και συγκρούσεις. .
Η αντικειμενική του ικανότητα να κάνει όντως πολλά συγκρούεται με τις πολλές ιδέες και σκέψεις που τον κατακλύζουν και τελικά τον διαλύουν σαν οργάνωση.
Ο/η ψυχωτικός έφηβος αποκόβεται σταδιακά από τους άλλους, αποσύρεται από διάφορες δραστηριότητες και μειώνεται η σχολική του απόδοση και συμμετοχή. Σαν να είναι αλλού, αφηρημένος σε κάτι άλλο, μια άλλη πραγματικότητα.
Ταλαντεύεται ανάμεσα στο ότι τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει πάνω του και να μείνει όπως πριν, ή να τα αλλάξει όλα σε τέτοιο βαθμό όμως που θα διαλυθεί ψυχικά.
Πολλοί γονείς δεν αντιλαμβάνονται αυτές τις διεργασίες και τις βλέπουν σαν να μην έχουν μεγάλη σημασία. Αρχίζουν να συνειδητοποιούν την κατάσταση μόνο όταν το παιδί τους αναφέρει για τα βλέμματα που τον κοιτάνε, για τους ανθρώπους στο λεωφορείο που τον επεξεργάζονται και τον σχολιάζουν, για τα γελάκια από τα πίσω θρανία στο σχολείο, για τα υπονοούμενα στο facebook περί ομοφυλοφιλίας του, κλπ..
Απόπειρες αυτοκτονίας στην εφηβεία
Η δυσλειτουργία του οικογενειακού περιβάλλοντος είναι σημαντικός παράγοντας εκδήλωσης μιας τέτοιας συμπεριφοράς. Η ψυχοπαθολογία μελών της οικογένειας και το ιστορικό απόπειρας μελών είναι επιβαρυντικοί παράγοντες.
Βέβαια, σε μεγάλο βαθμό αίτιο μιας απόπειρας μπορεί να γίνει μια έντονη φιλονικία εφήβου – γονέα, γύρω από θέματα σχολικής βαθμολογίας, ελέγχου των εξόδων, κλπ.
Ενώ στις απόπειρες των ενηλίκων κρύβεται συχνά σημαντική ψυχοπαθολογία, στις απόπειρες των εφήβων μπορεί και να απουσιάζει. (σε μελέτη στο 42% απουσίαζε η ψυχοπαθολογία)
Στην εφηβεία ο στόχος είναι η σύνθεση νέων προγραμμάτων ζωής και η συμφιλίωση με τον περιορισμένο φαντασιακά ρόλο ενός ενηλίκου. Εκείνο που χρειάζεται είναι να ολοκληρωθεί η απαρτίωση του εαυτού σε ένα σύνολο ξεχωριστό από τους άλλους, το οποίο γίνεται ισχυρό, αυτόνομο και αξιαγάπητο. Με πρότυπα και στόχους που ζητούν αφενός την ικανοποίηση, αλλά αφετέρου σέβονται τις εσωτερικές απαγορεύσεις. Ένας τραγουδιστής, ένας ηθοποιός, μια ομάδα, κάποιος περιθωριακός ρόκερ μπορούν να αποτελέσουν πρότυπα – γέφυρες μετάβασης στην ενηλικίωση.
Η αφύπνιση της σεξουαλικότητας και η απώλεια του παιδικού κόσμου του είναι μια μεταβατική περίοδος που συχνά διέρχεται:
- είτε από μια στάση απάθειας και αδιαφορίας, εκφράζοντας ίσως μια παθητική επιθετικότητα σε κάποιον γονέα
- είτε μιας έντονης ενεργητικής συμπεριφοράς, αναζήτηση αποδοχής και ενεργού ρόλου στο σχολείο, που φθάνει σε συμμετοχή σε αντιεξουσιαστικές συμπεριφορές κ.α.
Η Παραβατική συμπεριφορά του Εφήβου
Η παραβατικότητα στην εφηβεία διακρίνεται σε:
- Σοβαρή, με σημαντικά αξιόποινες πράξεις
- και την Απλή, με συνηθισμένες και όχι ιδιαίτερα αξιόποινες πράξεις, όπως την κλοπή ενός περιοδικού, τη μη επικύρωση του εισιτηρίου στο λεωφορείο, η επικίνδυνη οδική συμπεριφορά με ένα δίκυκλο, κ.λ.π.
Η παραβατικότητα του εφήβου ενδέχεται να αποτελεί σύμπτωμα μιας ψυχιατρικής διαταραχής. Ένας καταθλιπτικός,ή έφηβος με εξαρτητικά σοιχεία στην προσωπικότητα μπορεί να εξαρτηθεί από ένα ναρκωτικό,προσδοκώντας ανάλογα την ουσία,είτε αυτοπεποίθηση και χαρά είτε ηρεμία .Η αναζήτηση ουσιών εκφράζει την ανάγκη να γεμίσει το ψυχικό του κενό. Όμως η εξάρτηση από ουσίες διογκώνει αυτό το κενό και δημιουργείτια ένας φαύλος κύκλος.
Η παραβατική συμπεριφορά στον έφηβο μπορεί είναι αποτέλεσμα μίμησης κάποιου προτύπου. Αυτό το πρόσωπο μπορεί να είναι ενδοοικογενειακό, μπορεί να είναι ένας γνωστός αλλά και μια ομάδα.
Μέσα από την παραβατικότητα, ο έφηβος προσδοκά να αποκτήσει κάποια αποδοχή σε φίλους, σε μια ομάδα γνωστών και να αισθανθεί δύναμη και αυτοπεποίθηση.
Ο έφηβος μπορεί να ταυτισθεί και με φανταστικά πρόσωπα αλλά και με πρόσωπα μύθους από το ροκ, τον κινηματογράφο και φυσικά από την τηλεόραση ώστε:
- να οδηγήσει ο ίδιος επικίνδυνα όπως αυτά τα πρόσωπα στις ταινίες και
- να ζήσει παραβατικά όπως αυτά τα πρόσωπα στη ζωή τους.
- Οι άπειρες σκηνές βίας με τις οποίες μεγάλωσε από τα ηλεκτρονικά μέσα και την τηλεόραση ενισχύουν και νομιμοποιούν την επιθετικότητα και την παραβατικότητα του.
- Πολλές φορές οι μικροκλοπές, οι βίαιες συμπλοκές, ο βανδαλισμός ξένης περιουσίας, συνιστούν μια επίδειξη επιθετικότητας και τιμωρίας των γονέων του, αλλά και μία συγκάλυψη της βαθύτερης αδυναμίας και αγωνίας που βιώνει.
Προβλήματα των εφήβων και ο ρόλος των γονέων στην εφηβεία:
Οι γονείς καλούνται να αντέξουν ψυχικά και να εξελιχθούν ώστε να ευνοήσουν την εξέλιξη του παιδιού τους προς την ενηλικίωση.
Τα ενδεχόμενα στην εφηβεία που πιθανά οι γονείς οφείλουν να γνωρίζουν είναι:
- Η Κατάθλιψη του παιδιού τους
- οι Φοβίες (να μείνει μόνος, να μη θέλει να κοινωνικοποιηθεί, να φοβάται να πάει σε μια γιορτή…)
- η Υποχονδρίαση
- οι Διαταραχές διατροφής
- οι Διαταραχές διαγωγής
- οι ψυχώσεις
- η χρήση ουσιών
- οι Απόπειρες αυτοκτονίες
- ο διαδικτυακός εκφοβισμός (cyberbullying) Περιλαμβάνει τη διάδοση προσβλητικών φημών,τη διάδοση φωτογραφιών και βίντεο με προσβλητικό περιεχόμενο,τον εκφοβισμό μέσω του διαδικτύου,την σεξουαλική παρενόχληση,την απειλή και τον εκβιασμό. Αφορά συνήθως νεαρούς έφηβους ,ευαίσθητους και ανασφαλείς από μια ψυχική ή σωματική δυσκολία.
- η αποπλάνηση ενός ανήλικου έφηβου (μέσω διαδικτυακής έκθεσης) Υπάρχει ο κίνδυνος κακοποίησης και εκμετάλλευσης. Ο παιδόφιλος μπορεί να παρασύρει σε μια επικοινωνία φωτογραφιών και βίντεο και ο παιδεραστής να προσπαθήσει να έρθει σε σεξουαλική επαφή με ανήλικο.
- η εξάρτηση ,εθισμός από το διαδίκτυο. (αναλυτικότερα στο κεφάλαιο των εξαρτήσεων.)
H ανάγκη του εφήβου να ανήκει σε μια ομάδα τον κάνει επιρρεπή σε επιλογές διαδικτυακών παρεών και συμπεριφορών με ανοριοθέτητες κατευθύνσεις. Η εξάρτηση και ο εθισμός από το διαδίκτυο μπορεί να επιφέρει εκνευρισμό,κατάθλιψη ,απομόνωση από τον κοινωνικό περίγυρο,διαταραχές του ύπνου και της διατροφής ,παραμέληση της σωματικής υγείας και καθαριότητας,επικίνδυνες ταυτίσεις και ανάλογες συμπεριφορές.
- ο διαδικτυακός τζόγος . Έναρξη από μικρές ηλικίες. Συνήθως συνυπάρχει με ΔΕΠΥ,κατάχρηση αλκοόλ,κατάθλιψη. Ξεκινά χωρίς πραγματικά χρήματα και σύντομα όταν εγκαθίσταται έξη,περνά σε χρηματικό αντίτιμο. παράλληλα μπορεί να αγοράζει πορνογραφικό υλικό,να κάνει διαδικτυακές αγορές.
Οι γονείς οφείλουν να γνωρίζουν ότι:
- Η Εφηβεία δεν είναι ασθένεια. Μπορεί όμως να προκαλέσει συμπτώματα και διαταραχές.
- Οι γονείς οφείλουν να γνωρίσουν σταδιακά ότι όσο μεγαλύτερη είναι η αυστηρή προσκόλληση του παιδιού τους στις επιθυμίες των γονέων του και τα ψυχολογικά τους μορφώματα, τόσο δυσκολότερα θα γίνει η προσπάθεια αυτονόμησης και απόκτησης ενός ανεξάρτητου Εαυτού.
- Ο ρόλος του γονέα εκπαιδευτή και μονίμως παιδαγωγού θα φέρει αρνητικά αποτελέσματα
- Ο γονέας δεν πρέπει να έχει τόσο γνώσεις όσο να αγαπάει απλά τα παιδιά του
- Να μπορεί να αποδεχθεί και να συνδιαλλαγεί με τις προσδοκίες τους και να μη προβάλλει τις δικές του.
- Η εξέλιξη του παιδιού τους περιλαμβάνει τον σταδιακό αποχωρισμό του εφήβου από την οικογένεια. Να μπορεί να ανήκει στην οικογένειά του ως βάση και να εξελιχθεί αποχωριζόμενος από αυτήν.
- Να κανουν το παιδί τους να μη νιώθει απειλή από αυτούς ώστε να το συμβουλεύσουν να μη δίνει προσωπικά στοιχεία στο διαδίκτυο και να μη συναντά άγνωστα πρόσωπα από το διαδίκτυο
Ο ρόλος του ψυχιάτρου στην εφηβεία, αλλά και του κάθε ειδικού που ασχολείται με την εφηβεία:
- Είναι σημαντικός, καθώς πρέπει να ερευνήσει μέσα από την εξελικτική αυτή διεργασία τις ψυχικές δυσκολίες και ενδεχόμενες αγκυλώσεις του εφήβου.
- Χρειάζεται να είναι σε θέση να διαγνώσει από τι πάσχει και υποφέρει ο έφηβος αλλά και η οικογένειά του.
- Χρειάζεται να μελετήσει αν η εφηβική κρίση τροφοδοτείται από τους γονείς.
- Χρειάζεται να μπορεί να αντιμετωπίσει τις ανάγκες και απαιτήσεις του εφήβου και να ανταποκριθεί με όρια.
- Να αντέξει την αμφισβήτηση και επιθετικότητα του εφήβου.
- Χρειάζεται να πείσει αν χρειασθεί για την αναγκαιότητα φαρμακευτικής βοήθειας και να εξηγήσει τους λόγους.
- Χρειάζεται να μπορεί να εργασθεί ψυχοθεραπευτικά μαζί με τον έφηβο και τους γονείς του.